تحول خانواده در ایران

تحول خانواده در ایران

1.       خانواده قبل از اسلام

الف:تطور خانواده ایرانی پیش از ساسانیان

     ایرانیان در سر آغازبه تیره هایی بخش می شدند.چندی  دیگر،این گرو ه ها منشأ خانواده ها و قبیله ها گشتند . بدین گونه سلسله مراتبی از مردم به شکل هرم بند بازان پدید آمدکه خانواده هسته مرکزی آن بود .این خانواده ابتدایی ، یکسره روح پدر سالاری داشت و اقتدار پدر ،در آن میان ،بی حد و حصر بود .یگانه نکته ای که هست ،این است که تطور این نخستین گروه خانوادگی که زاده بی فصل تیره است ، به تأنی صورت گرفت .

   خانواده بزرگ کهنترین نمونه نوعی است که می شناسیم . ترکیب آن از این قرار است :در ملکی موروث که قابل انتقال نیست ، پدر و مادر و فرزندان و نوادگان و برادران و خواهران  و عروسان و دامادان و           عموزادگان و عمه زادگان و دایی زادگان و خاله زادگان و بستگان دیگر ، و خلاصه همه را زیر نظر رئیسی واحد ،در پیرامون اجاقی واحد و برای برگزاری آئینی واحد و پرستشی  واحد در زیر سقفی واحد گرد          می آورد . این گروه ، گروهی است که از تیره پدید آمده است . در مقابل ، ترکیب گروه ساسانی ،گروه قرن ششم میلادی ، با نمونه ای مطابقت دارد که تحول و تکاملی بیشتر یافته است ، چنین می نماید که خانواده این دوره با پدرو مادر و فرزندان حجمی بسیار کمتر از حجم نمونه تیره ای خود دارد ،می توان گفت که آن وقت به ساده ترین صورت خویش در آمده است .( مظاهری، ص 5  )

تحول و تبدل اقتصادی ایران در عهد هخامنشی دگرگونی دیگری در بنیان خانواده به بار آورد . تا وقتی که ثروت ایرانیان عبارت از گله و اراضی و املاک بود ، میراث خانواده تقسیم ناپذیر ماند ، اما همین که پول و مال منقول پیدا شد ، مال فردی بر تملک گروهی غلبه یافت و اگر چه تقسیم همه ی دارایی پذیرفته نشد، دست کم تقسیم قسمتی از میراث که « نقد » بود ، پذیرفته شد.و بدیهی است که خانواده در چنین نظامی انقسام می پذیرد و تکثیر پیدا می کند و گروه پرحجم به چندین خانواده ی کوچک تقسٌم می یابد. (مظاهری ، ص 11)

ب:تحول خانواده ایرانی در عهد ساسانیان

    گروهی که بی فصل ، از تیره سر چشمه گرفته بود اعضاء بسیاری در بر داشت .دارای حجمی بسیار سخت سازمان یافته و یکسره پدر سالاری بود . رئیس گروه همه گونه قدرت واختیار داشت .و بر زنان و فرزندان و همه ی خدم خانواده ی خود مسلط بود.حق قضاء خانوادگی و ولایت خانواده ، حتی حق متهم و محکوم شناختن آن عده از پسرانش را هم که هر کدام برای خودشان پدر خانواده بودند ، به او ارزانی می داشت . اختیار کشتن ، به بردگی فروختن ، از خود ندانستن ، شکنجه دادن و رها کردن و سر راه گذاشتن و ... زنان و فرزندانش را به او می داد.( مظاهری ،ص12)

    ناگفته پیداست که چنین خانواده ای اعضای بسیاری در بر داشت . اما پیوند های این افراد و اعضا با همدیگر به یک سان نبود .در میا نشان کسانی پیدا می شدند که خویشان نزدیک نبانزدشته- nabanazdista- بودند و کسانی پیدامی شدند که خویشاوندان ساده ای بیش نبودند و نافیه – nafya- خوانده می شدند .گروه نخست به مفهوم اخص پدر ومادر و فرزندان و بردران و خواهران برادران و خواهران پدر و مادر ،و بچه ها و نوه ها را در برمی گرفت. بدین سان خانواده باستانی هر چه کوچک می بود خویشان و بستگان بسیاری در بر داشت که همه شان نیایشی مشترک به جا می آورند ومعاش خودشان را تا اندازه ای از ملکی فراهم می آورند که آن هم مشترک بود  .اما ساده ترین نمونه ی خانواده ی ایرانی در دوره ی پیش از اسلام ، نمونه ای که جز پدر و مادر و فرزندان چیزی در بر ندارد ، نخستین بار در حدود هزار سال پس از آن تاریخ ، در قرن ششم میلادی در گرماگرم سلطنت ساسانیان پدیدار می شود.

     در واقع خانواده ایرانی در آن دوره در مرحله بسیار پیشرفته ای از تحول خود بود .واین دگرگونی حجم خود را مدیون چند عامل پیشرفت اقتصادی و سیاسی و اجتماعی است .

تحول کلی اجتماع ایرانی در جهت آزادی فرد، قدرت پدر خانواده را در  آغوش گروه خانوادگی کاهش می دهد و به عکس مایه ی افزایش قدرت زیردستان پدر خانواده می شود . زن بدین گونه ، در کانون خانواده بیشتر از پیش همپایه ی مرد (شوهر )می شود، در صورتی که بچه ها کم کم از استبداد پدر آزاد می شوند.

     پیش از هر چیز ،خانواده این امتیاز های تازه را مدیون آیین زردتشت است که اندیشه هایش در باره خانواده آرمانی از قرن سوم میلادی به عنوان اسوه هر سازمان خانوادگی بر گردن ایرانیان گذاشته شد.

مذهب زردشت زن را در عروج به بلندترین مقامها یاری می دهد . آذرنرسه پسر هرمز دوم زنش را شریک تخت و تاج پدشاهی می کند . و شاهپور که به سال 310تاج بر سر نهاد همین کار را با زن خویش صورت می دهد . نقش همسر ورهران دوم ـ بهرام دوم ـ ، تاج بر سر ، در کنار شوهرش ، به روی سکه ها ، دیده می شود . بیوه ی  ورهران پنجم ، مادر هرمز سکستانی و کسی که بعداً  «پیروز اول »خوانده شد ، ازسال  457 تا سال 459 به سمت ملکه ی بامبشنان بامبشن بر ایران پادشاهی می کند.مادر شاهپور دوم ، تا روزی که پسرش به سن رشد برسد ، نیابت سلطنت را بر عهده می گیرد. وچندی دیگر بوران و آزرمیگ دخت بر ایران پادشاهی می کنند.(مظاهری، ص 15)

 از سوی دیگر ، خانواده ایرانی در این زمینه مدیون عوامل دیگری چون پیشرفت اقتصادی و پیشرفت معنوی است که از اواخر قرن پنجم تحقق پذیرفته بود . همه این علل و اسباب به وجهی کم و بیش مستقیم ،مایه آن شد که خانواده ایرانی سرانجام پای در این راه نو بگذارد.

    در دوره پادشاهی دو خسرو ،دگر گونی ها ی دیگری هم به وقوع پیوست که باعث  تقلیل حجم گروه خانوادگی شد . ملایمت و نرمی آیین زردشت یکی از عواملی است که در این دگرگونی ها را پدید آورد .    تبدل اقتصادی دومین عاملی است که باعث تقلیل حجم گروه شد .   پس در قرن خسرو بزرگ است که خانواده ایرانی سرانجام جریان عادی تغییر شکل خود را از سر می گیرد و توجه به اصالت فرد – اندیویدوالیسم individualisme -  که مدتی دراز به علت رخوت و رکودی در اقتصاد که آن نیز زاده تهاجم های بالکانیها بود به تأخیر افتاد ه بود کم کم نمایان می شود . این دوره که برهه تغییر جهتی در تاریخ بود به تأخیر افتاده بود ،کم کم نمایان می شود این دوره که برهه تغییر جهتی در تاریخ دنیا و بویژه در تاریخ سرزمین ایران آن روزگار است از همین رهگذر در تحول خانواده تأثیر بسیار داشت .

      گروه خانوادگی روستایی که پابسته زمین موروث بود ،از آن زمان جای خود را به خانواده شهر نشین یا به گروهی می داد و بس که از آن پس میراثی انتقال پذیر داشت . (مظاهری، ص19 )

2.    خانواده بعد از اسلام

در ایران بعد از اسلام اقتصاد مبتنى بر کشاورزى، نقش مهمى را ایفا مى‏کرد; لذا خانواده همچنان نقش مؤثرى را در تولید فلاحتى و صنعتى به عهده داشت.

افراد خانواده تحت‏سرپرستى پدر یا رئیس خانواده - که مسؤول تامین نیازهاى خانواده بود در کشتزارها و کارگاههاى خانگى کار مى‏کردند; در حالى که دستورات اسلام در مورد حقوق زن یک تحول جدى در پایگاه اجتماعى زنان ایجاد کرده بود.

گسترش روز افزون کشاورزى و دامپرورى که مستلزم کار گروهى بود، وسعت‏خانواده را لازم مى‏ساخت. این کار با نگهدارى فرزندان حتى پس از ازدواج و بوسیله رسم تعدد زوجات - که البته اسلام آن را محدود کرده بود - ادامه یافت.

در این دوره، افراد خانواده که به ده تا سى نفر مى‏رسیدند در یک جا زندگى مى‏کردند و در زمینى اجاره‏اى یا زمینى که ملک همه آنها بود، با هم زراعت و محصول را به تناسب میان خود تقسیم مى‏کردند. نقش مؤثر اعضاى خانواده در تولید فلاحتى سبب حمایت‏خانواده از زناشوئى مى‏شد. بنابراین جوانان از «همسرگزینى‏» بیمى نداشتند و بآسانى تن به قید تاهل مى‏دادند. با آغاز دوران اسلامى، صورت افراطى ازدواج بین خویشاوندان بتدریج محدود شد و ازدواج پدر و دختر، مادر و پسر و یا برادر و خواهر تحریم و ازدواج با افراد خارج از دایره بسته خانواده تشویق گردید و این عامل سبب رواج نوعى احساس همبستگى انسانى و جلوگیرى از رشد بى‏رویه خون‏پرستى و اریستوکراسى شد.

رسم تعدد زوجات که قبل از ظهور اسلام در میان تمام افراد شرقى از جمله یهود، عرب و ایرانى شایع بود، بشرط محدودیت، مورد قبول اسلام قرار گرفت. در صدر اسلام نظام اصیل اسلامى بر جامعه حاکم بود و زنان در امور مربوط به زندگى اجتماعى و حتى سیاسى جامعه نقش مهمى را ایفا مى‏کردند. (نگرش بر سیر تاریخى و تطبیقى موقعیت زنان در ایران :فائزه عظیم‏زاده اردبیلى ، نشریه ندای صادق شماره 19 )

   تحول خانواده در دوران جدید با صنعتی شدن اروپا ی غربی آغاز شد . سنتهای دیرپا رو به زوال رفت و بر اساس حقوق اجتماعی تازه،که نتیجه انقلابات فکری قرن جدید بود ،شکل های نوی از خانواده پدید آمد. (جمشید بهنام ، 1350، ص 4 )

    حقوق جدید خانواده نسبت به این تحول خیلی دیرتر تغییر یافت ،خصوصاًکه در نظر بسیاری از افراد در قرن نوزدهم – و حتی اوایل قرن بیتسم – خانواده نهادی بود که دورانش بسر آمده بود.

 دلایل اصلی تحول خانواده عبارت بودند از تغییر خصو صیات شکل تولید و بهره برداری ، تحرک نیروی کار، افزایش فعالیت های نوع دوم و سوم (صنایع و خدمات )، بالا رفتن سطح مصرف و استفاده از کالاها و خدمات تازه مصرفی . این دگرگونی ها موجب شد که مسئو لیت های جمعی و عمومی جانشین مسئو لیت های خانوادگی شوند ، فرد خود را متعلق به جامعه بداند و خانواده نقش حمایت کننده خود را از دست بدهد . این تقسیم جدید نقش ها باعث تغییراتی در شخصیت  افراد شد و شکل خانواده جدید را دگرگون ساخت .

    همه دگرگونی های اجتماعی امروزی بر خانواده و نقش افراد آن تأثیر می گذارد و در مقابل تغییراتی که  در نقش های خانوادگی تحت تأثیرات ایدئولوژیک انجام می گیرد در زندگی اقتصادی جامعه موثر است .

دگرگونی خانواده ی ایرانی در قرن اخیر آرام و کند اما مستمر و قاطع بوده است . زمانی دراز شکلی از خانواده در این سرزمین وجود داشت که جامعه شناسان آن را به اصطلاح کلی «خانواده ی گسترده» وصف کرده اند.خانواده ای بود بر اساس شرایع اسلامی و سنت های ایرانی .ومذهب ، سنت  و شیوه ی تولید اقتصادی جوامع کشاورزی مبانی آن را تشکیل می داد. این خانواده بر اساس  «پدر تباری» ، «پدر مکانی » و « اولویت جنس مذکر » استوار بود و سازمان مرتبی داشت که زیر نظر پدر اداره می شد. خانواده واحد تولید و مصرف بود .منزلت اجتماعی زن ناچیز بود و به فرزند آوردن و انجام کارهای خانگی و گاهی کشاورزی و نساجی محدود می شد. فرزندان نام و نشان از پدر می بردند و سرای خانوادگی نسل های مختلف را در خود جای می داد و پاسدار سنت ها بود .مقررات ازدواج و طلاق و ارث و نگهداری فرزندان بر اساس فقه اسلامی استوار بود و روابط افراد خانواده بر سلسله مراتبی مبتنی بود که همه قبول داشتند.

برخورد با تمدن صنعتی غرب ونتایج آن که عبارت از تغییرات ساخت اقتصادی جامعه ، رواج شهرنشینی ، و دخالت دولت باشد ، موجب تغییرات عمده در این شکل از خانواده و خصوصاً شکل شهری آن شده است .

نفوذ تمدن غرب که گاهی صورت تقلید بدون قید و شرط به خود می گیرد بیش از همه در روابط زن و مرد وپدران و فرزندان به چشم می خورد. و زن به عنوان همدم و همکار مرد پذیرفته شده است

مدرسه به کمک خانواده آمده وگاه تعالیم آن با تعالیم خانواده تضاد پیدا کرده است.تغییرات اجتماعی روز به روز سریعتر شده و افکار نو و گاهی آداب و رسوم مسخ شده ی غرب از طریق مطبوعات ، رادیو و تلویزیون و سینما در اختیار نسلهای جوانتر قرار گرفته است.

امکانات «تحرک اجتماعی»  موجب رشد طبقات متوسط در شهرهای ایران گردید وگسترش آموزش عمومی و تخصصی شدن مشاغل ، رفتارهای جدید و تحرک مکانی راسبب شد که در دگرگونی ساختار خانواده مؤثر بود.  پیدایش شهرهای بزرگ و زندگی در آپارتمان های کوچک، نومکانی و تحرک بی سابقه جغرافیایی شاغلان جوان، آنان را از سالمندان و والدین دورمی سازد و افراد ترجیح می دهند که بیشتر در درون نسل خود زندگی کنند. از طرف دیگر، همراه با تغییرات سریع جامعه، به ناچار ارزش  ها، رسوم، عادات و دانستنیها هم تغییر می کند و نسلها از هم فاصله می گیرند.

دخالت دولت در امر خانواده نیز اهمیت بسیار دارد . اعلام تساوی حقوق مرد وزن و تدوین قانون حمایت از خانواده را باید از جمله این اقدامات دانست.

براثر تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و فکری، خانواده دچار تغییراتی شد. جامعه به تدریج از الگوی جامعه کشاورزی به صنعتی تغییر یافت. بنابراین هم کارکردها و هم اقتدار خانواده، همراه با آن دگرگون شد. عمده ترین پیامد و نتیجه حرکت از خانواده سنتی روستایی به خانواده شهری و صنعتی جدید، تحول از نظام خویشاوندی گسترده به خانواده هسته ای بود. براثر این تغییرات، خانواده از حالت یک واحد تولیدی و مصرفی به یک واحد مصرفی تبدیل شد. دیگرنیازی به استفاده از تعداد بسیار فرزندان و اعضای دیگر خانواده وسیع وجود نداشت تا در کار خانوادگی به صورت دسته جمعی شرکت کنند. تولید اقتصادی از خانواده به کارخانه منتقل شد و مؤسسات اجتماعی نقش تربیت و پرورش متخصصان را برعهده گرفتند. پیوندهای خانوادگی به چند دلیل سست و ضعیف شد از جمله این دلایل می توان به جابجایی جغرافیایی فرد در جامعه شهری و استفاده از گروه های رسمی برای حل مسائل و مشکلات به جای گروههای خویشاوندی و سنتی، به دست آوردن پایگاه اکتسابی از طریق کار و تلاش و تحصیلات اشاره کرد.

نتیجه اینکه سیمای خانواده امروزی در ایران، خانواده ای است که در آن قدرت صرفاً از آن مرد نیست و تصمیم گیران خانه مرد و زن هستند و دیگر مرد بودن دنیای متفاوتی، با امکانات و اعتبار متمایز محسوب نمی شود. فرزندان در خانواده از جایگاه بهتری نسبت به گذشته برخوردار شده اند .که حتی در مواردی حالتی افراطی به خود گرفته است . این خانواده به نومکانی رأی می دهد.امروزه کمتر زوج جوانی را می توان یافت که علاقمند به زندگی با والدین خود یا یا والدین همسرش باشد . اگر در گذشته مردان ترجیح می دادند که همسرشان خانه دار و از نظر تحصیلات پایین تر از خودشان باشند . امروزه برعکس اغلب آنها به دنبال همسر شاغل و ترجیحاً با تحصیلات عالیه هستند.

خانواده ی امروزی هرچند بی فرزندی را نمی پسندد از تعدد فرزندان نیز گریزان است . و بیشتر به کیفیت زندگی و رفاه و مجهز شدن به ملزومات زندگی امروزی می اندیشد هر چند خود این امر خانواده ها را با مشکلات جدیدی مواجه کرده و بنوعی آرامش را از خانواده می گیرد.از آن جمله مسابقه خانواده ها برای مجهز شدن به وسایل مدرن و تجملی در سایه ی چشم و هم چشمی است.